آسیب نخاعی یا آسیب طناب نخاعی به آسیب هر قسمتی از نخاع یا اعصاب موجود در انتهای کانال نخاعی (کودا آکوئینا) گفته می‌شود. این آسیب در اغلب مواقع با تغییر در قدرت، حس و سایر عملکردهای پایین‌تر محل آسیب نخاعی همراه است. کلینیک سناباد مفتخر است تشخیص و درمان آسیب نخاعی در مشهد را توسط متخصصان مجرب این حیطه از جمله دکتر مجد محسنی بیرجندی ، به زائران و همشهریان گرامی ارائه می‌دهد.
فردی که اخیراً با یک آسیب نخاعی درگیره شده، احتمالاً تمامی جوانب زندگی‌اش تحت تأثیر قرار گرفته است. اثرات این آسیب می‌تواند بر روح و روان و زندگی اجتماعی فرد تأثیر بگذارد.
بسیاری از دانشمندان خوشبین هستند که بالاخره پیشرفت تحقیقات روزی خواهد توانست درمان آسیب‌های نخاعی را امکان‌پذیر سازد. مطالعات پژوهشی در سراسر جهان رو به جلو حرکت می‌کنند. در همین حال، درمان و بازتوانی به بسیاری از بیماران آسیب نخاعی اجازه داده تا زندگی مستقل و شکوفایی داشته باشند.
علائم آسیب نخاعی چیست
توانایی شما برای کنترل اندام‌هایتان بعد از وقوع یک آسیب نخاعی به دو عامل بستگی دارد: محل آسیب در طول نخاع و شدت آسیب به نخاع.
پایین‌ترین قسمت نرمال نخاع را سطح نورولوژیکال آسیب می‌گویند. شدت آسیب را هم اغلب با واژه‌های زیر توصیف می‌کنند.
- کامل: اگر کل توانایی حسی و حرکتی زیر سطح آسیب نخاع از بین برود، به آن آسیب نخاعی کامل می‌گویند.
- ناقص: اگر مقداری از توانایی حسی و حرکتی زیر سطح آسیب نخاع حفظ گردد، به آن آسیب نخاعی ناقص گفته می‌شود. آسیب ناقص خود درجات متفاوتی دارد.
علاوه بر این، فلجی ناشی از آسیب نخاعی ممکن است به دو شکل زیر باشد:
- تتراپلژی یا کوادریپلژی (فلجی چهار اندام): به این معنی که هر دو دست، هر دو پا، تنه و اندام‌های لگنی تحت تأثیر آسیب نخاعی قرار گرفته‌اند.
- پاراپلژی (فلجی یک طرفه): این نوع فلجی کل یا بخشی از تنه، پاها و اندام‌های لگنی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
پزشکان با انجام معاینات مختلفی سطح نورولوژیکال آسیب و کامل یا ناقص بودن آن را تعیین خواهند کرد.
هر نوع آسیب نخاعی ممکن است به بروز یک یا چند مورد از علائم و نشانه‌های زیر منجر گردد:
- از بین رفتن توانایی حرکت
- از بین رفتن یا تغییر یافتن قدرت حواس، از جمله توانایی حس کردن حرارت، سرما و لمس
- از بین رفتن قدرت کنترل دفع ادرار و مدفوع
- رفلکس یا اسپاسم افزایش یافته بدن
- تغییر عملکرد و حس جنسی و باروری
- درد یا حس گزش شدید بر اثر آسیب به الیاف عصبی در نخاع
- دشواری در تنفس، سرفه کردن یا پاکسازی ترشحات ریه‌ها
علائم و نشانه‌های اورژانسی
علائم و نشانه‌های اورژانسی آسیب نخاعی پس از یک تصادف ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- کمردرد شدید یا فشار در گردن، سر یا پشت
- ضعف، ناهماهنگی یا فلجی در هر بخشی از بدن
- بیحسی، مورمور شدن یا از بین رفتن حس دست‌ها، پاها و یا انگشتان دست و پا
- از بین رفتن توانایی اجابت مزاج یا دفع ادرار
- دشواری در حفظ تعادل یا راه رفتن
- اختلال تنفسی پس از آسیب
- موقعیت قرارگیری یا پیچش عجیب گردن یا کمر
زمان مراجعه به پزشک
هر فردی که ضربه مهمی به سر یا گردنش خورده است، باید بلافاصله تحت بررسی قرار گیرد. در واقع، بهتر است ما فردی را که آسیب دیده، دچار آسیب نخاعی بدانیم، تا زمانی که خلاف آن ثابت شود، چون:
یک آسیب شدید نخاعی ممکن است در نگاه اول آشکار نباشد. اگر تشخیص در همان اول صورت نگیرد، ممکن است عاقبت بدتری داشته باشد.
بیحسی و فلجی ممکن است بلافاصله یا به تدریج به وجود بیاید؛ چون خونریزی یا تورم دور نخاع ممکن است به طول بیانجامد.
فاصله زمانی بین آسیب و درمان از نظر تعیین وسعت و شدت عوارض و وسعت احتمالی ریکاوری مورد نظر می‌تواند حیاتی باشد.
در صورت شک به وجود آسیب به پشت یا گردن یک فرد:
- فرد آسیب دیده را از جایش تکان ندهید – فلج دائمی و سایر عوارض جدی ممکن است در نتیجه همین تکان دادن فرد به وجود بیاید
- با اورژانس 115 تماس بگیرید
- فرد را آرام نگه دارید
- دو حوله بزرگ پیچیده و در دو طرف گردن قرار دهید یا سعی کنید با دستانتان سر و گردن را ثابت نگه دارید تا آمبولانس برسد
- کمک‌های اولیه پایه‌ای مثل بند آوردن خونریزی با فشار دادن محل و فراهم کردن راحتی فرد بدون تکان دادن سر و گردن مفید هستند
علت آسیب طناب نخاعی چیست
آسیب‌های نخاعی ممکن است ناشی از صدمه به مهره‌ها، رباط‌ها یا دیسک‌های بین‌مهره‌ای ستون فقرات یا خود نخاع باشند.
آسیب نخاعی تروماتیک می‌تواند ناشی از یک ضربه‌ی ناگهانی و تروماتیک به ستون فقرات باشد که سبب شکستگی، دررفتگی، خرد شدن یا فشردگی یک یا چند تا از مهره‌ها می‌گردد. آسیب‌دیدگی ناشی از گلوله یا زخم چاقو نیز می‌تواند به نخاع نفوذ کرده و آن را ببرد.
آسیب بیشتر معمولاً چند روز یا هفته بعد به سبب خونریزی، تورم، التهاب و تجمع مایع در یا حول طناب نخاعی به وقوع می‌پیوندد.
آرتریت، سرطان، التهاب، عفونت یا تخریب دیسک بین‌مهره‌ای از جمله سایر علل غیرتروماتیک آسیب نخاعی هستند.
مغز و سیستم عصبی مرکزی شما
سیستم عصبی مرکزی شامل مغز و نخاع می‌شود. نخاع با بافت نرم توسط محفظه استخوانی (مهره‌ها) محاصره شده، از قاعده مغز شروع می‌گردد. بافت نخاع از سلول‌های عصبی و الیاف عصبی و مسیرهایی تشکیل شده که به قسمت‌های مختلف بدن می‌روند.
انتهای تحتانی نخاع در محلی بالاتر از دور کمر قرار دارد که به آن کونوس مدولاریس می‌گویند. پایین‌تر از این محل گروهی از ریشه‌های عصبی قرار دارند که به آن کودا آکوئینیس (مثل یال اسب) می‌گویند.
مسیرهای موجود در نخاع محل عبور پیام‌های بین مغز و سایر قسمت‌های بدن هستند. مسیرهای حرکتی حامل پیام‌های مغز برای کنترل حرکت عضلات هستند. مسیرهای حسی هم حواس متفاوت گرما، سرما، فشار، درد و موقعیت قرارگیری اندام‌ها را به مغز می‌فرستند.
آسیب به الیاف عصبی
بسته به این که علت آسیب ناشی از ضربه است یا نه، آسیب وارده الیاف عصبی داخل محل آسیب را تحت تأثیر قرار می‌دهد و ممکن است تمامی عضلات مرتبط و اعصاب زیر محل آسیب را مختل نماید.
آسیب به قفسه سینه یا کمر می‌تواند تنه، پاها، کنترل دفع مدفوع و ادرار و عملکرد جنسی شما را تحت تأثیر قرار دهد. آسیب به گردن تمامی نواحی فوق، به علاوه دست‌ها و حتی شاید تنفس فرد را درگیر می‌نماید.
علل شایع آسیب نخاعی
رایج‌ترین علل آسیب طناب نخاعی در ایالات متحده موارد زیر است:
- سوانح جاده‌ای: تصادف خودرو و موتور سیکلت سردسته علل آسیب نخاعی حتی در آمریکا است که تقریباً نیمی از موارد جدید را در هر سال شامل می‌شود.
- سقوط: آسیب نخاعی پس از 65 سالگی در اغلب موارد به خاطر سقوط از ارتفاع است. در کل، سقوط عامل 31 درصد موارد آسیب نخاعی است.
- خشونت و نزاع: بیش از 13 درصد موارد آسیب نخاعی ناشی از برخوردهای خشونت‌آمیز و بیشتر بر اثر گلوله است. زخم چاقو نیز شایع است.
- ورزش و تفریحات: فعالیت‌های ورزشی مثل شیرجه در آب‌های کم‌عمق عامل بروز 10 درصد آسیب‌های نخاعی است.
- الکل: مصرف الکل به عنوان عامل در هر 1 مورد از 4 آسیب نخاعی شناخته می‌شود.
- بیماری‌ها: سرطان، آرتروز، پوکی استخوان و التهاب نخاع نیز باعث آسیب نخاع می‌شوند.
چه کسانی در معرض خطر آسیب نخاعی هستند
با این که آسیب طناب نخاعی معمولاً نتیجه‌ی یک تصادف است و می‌تواند برای هر کسی اتفاق بیافتد، اما عواملی وجود دارند که ممکن است شما را در معرض خطر آسیب نخاعی قرار دهند، من جمله:
- مرد بودن: آسیب نخاعی بیشتر گریبان گیر مردان می‌شود. در واقع، در ایالات متحده تنها 20 درصد کسانی که دچار آسیب نخاعی شده‌اند، زن هستند.
- بازه سنی 16 تا 30 سال: بیشتر کسانی که دچار آسیب نخاعی می‌شوند بین 16 تا 30 سال دارند. سن میانگین در زمان وقوع آسیب 43 سال است.
- سن بالاتر از 65: سقوط عامل آسیب نخاعی بیشتر بزرگسالان است.
- کارهای پرخطر: شیرجه زدن به آب کم‌عمق یا ورزش کردن بدون پوشیدن تجهیزات ایمنی یا رعایت جانب احتیاط می‌تواند منجر به آسیب نخاعی گردد. تصادف خودرو عامل اصلی آسیب نخاعی افراد زیر 65 سال است.
- اختلال استخوانی یا مفصلی: در صورت وجود سایر اختلالات مربوط به استخوان‌ها و مفاصل، مثل آرتروز یا پوکی استخوان، یک آسیب جزئی می‌تواند به نخاع آسیب برساند.
عوارض آسیب نخاعی
در ابتدا، تغییرات عملکرد بدن می‌تواند اغراق آمیز باشد. اگرچه، تیم بازتوانی به شما کمک خواهند کرد تا ابزارهای مورد نیاز برای اعمال تغییرات لازم را بسازید. علاوه بر پیشنهاد تجهیزات کمکی، ارتقای کیفیت زندگی و کسب استقلال نیز از جمله وظایف این تیم است. نواحی تحت تأثیر قرار گرفته عبارتند از:
- کنترل دفع ادرار: مثانه شما به ذخیره ادرار آمده از کلیه‌ها ادامه خواهد داد. اگرچه، شاید مغز دیگر نتواند مثانه را کنترل کند؛ چون پل ارتباطی (نخاع) آسیب دیده است. تغییر در کنترل مثانه خطر عفونت ادراری را افزایش می‌دهد. این تغییرات ممکن است موجب عفونت کلیه یا ایجاد سنگ کلیه یا مثانه شود. طی بازتوانی، تکنیک‌های جدیدی برای کمک به خالی کردن مثانه به شما آموزش داده می‌شود.
- کنترل اجابت مزاج: با این که معده و روده‌های شما درست مثل قبل کار می‌کنند، اما کنترل حرکات روده‌ای اغلب تغییر یافته است. یک رژیم غذایی پرفیبر می‌تواند به تنظیم حرکات روده کمک کند و شما تکنیک‌هایی را برای بهینه کردن عملکرد روده‌ای در طول بازتوانی خواهید آموخت.
- حس پوست: زیر سطح نورولوژیکال آسیب، ممکن است کل یا بخشی از حس پوست از بین برود. بنابراین، پوست شما نمی‌تواند در صورت بروز آسیب بر اثر فشار، گرما یا سرما به مغز پیام برساند. این تغییر شما را در برابر زخم‌های فشاری آسیب‌پذیرتر می‌کند، اما تغییر موقعیت متناوب (در صورت نیاز با کمک) از بروز این زخم‌ها جلوگیری خواهد کرد. طی بازتوانی مراقبت مناسب از پوست را یاد می‌گیرید که برای اجتناب از این مشکلات لازم است.
- کنترل گردش خون: آسیب نخاعی می‌تواند طیفی از مشکلات گردش خون، از افت فشار وضعیتی (هیپوتانسیون ارتوستاتیک) گرفته تا تورم اندام‌ها را به وجود بیاورد. این تغییرات در سیستم گردش خون خطر بروز لختگی خون، مثل ترومبوز ورید عمقی یا آمبولی ریوی را نیز افزایش می‌دهد.
مشکل دیگر کنترل گردش خون یک افزایش بالقوه کشنده در فشار خون (هیپر رفلکسی اتونومیک) است. تیم بازتوانی شما چگونگی حل این مشکلات را در صورت بروز به شما خواهد آموخت.
- سیستم تنفسی: آسیب شما ممکن است در صورت تحت تأثیر قرار گرفتن عضلات شکم و قفسه سینه تنفس و سرفه کردن را دشوار کند. این عضلات شامل ماهیچه‌های دیافراگم و دیواره قفسه سینه و شکم است.
سطح نورولوژیکال آسیب تعیین خواهد کرد که چه نوع مشکل تنفسی در انتظار شماست. در صورت وجود آسیب نخاع گردنی یا سینه‌ای، خطر پنومونی و سایر بیماری‌های ریوی افزایش می‌یابد. دارو و درمان‌های دیگر می‌توانند جلوی این مشکلات را گرفته و آن‌ها را درمان کنند.
- تون عضلانی: بعضی از افراد مبتلا به آسیب نخاعی یکی از دو نوع مشکلات تون عضلانی را دارند: تنگی یا حرکت غیر قابل کنترل در عضلات (اسپاستیسیته) یا عضلات شل و ول بدون تون عضلانی (فلاسیدیته).
- تناسب و سلامتی: کاهش وزن و آتروفی عضلانی پس از آسیب نخاعی مشکلات شایعی هستند. محدودیت حرکت می‌تواند یک زندگی ساکن برای فرد درست کند که شما را در خطر چاقی، بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت قرار می‌دهد.
یک متخصص تغذیه می‌تواند رژیم غذایی به شما پیشنهاد دهد که متضمن حفظ وزن کافی است. فیزیوتراپی و کاردرمانی نیز به حفظ تناسب و برنامه‌ی ورزشی کمک می‌کنند.
- سلامت جنسی: تمایلات و عملکرد جنسی و همچنین باروری پس از آسیب نخاعی تحت تأثیر قرار می‌گیرند. مردان ممکن است متوجه تغییر در نعوظ و انزال شوند؛ زنان ممکن است در ترشح روان‌کننده مشکل پیدا کنند. پزشک متخصص اورولوژی یا باروری می‌تواند گزینه‌های عملکرد جنسی و باروری را به فرد پیشنهاد کند.
- درد: بعضی از بیماران تجربه‌ی دردی مثل درد عضلانی یا مفصلی ناشی از به کار بردن بیش از حد یک گروه خاص عضلانی را دارند. درد عصب می‌تواند به دنبال آسیب نخاعی به وجود بیاید؛ مخصوصاً در کسی که دچار آسیب ناقص شده است.
- افسردگی: سازگار شدن با همه‌ی تغییراتی که آسیب نخاعی به همراه می‌آورد و زندگی با درد باعث می‌شود بعضی از بیماران دچار افسردگی شوند.
چگونه می‌توان از آسیب طناب نخاعی پیشگیری کرد
دنبال کردن توصیه‌های زیر می‌تواند خطر آسیب طناب نخاعی را کاهش دهد:
- ایمن برانید: تصادفات جاده‌ای یکی از رایج‌ترین علل آسیب نخاعی است. همیشه کمربند ایمنی خود را ببندید.
مطمئن شوید که کودکتان در خودرو کمربند ایمنی بسته یا روی صندلی مناسب سن و وزن خود نشسته است. برای محافظت در برابر صدمات ایربگ، نگذارید کودک زیر 12 سال روی صندلی جلو بنشیند.
- عمق آب را قبل از شیرجه زدن اندازه بگیرید: برای این که از شیرجه نزدن در آب کم‌عمق مطمئن شوید، در استخری که حداقل 3.7 متر عمق ندارد، استخر زیرزمینی نیست و هیچ اطلاعاتی راجع به عمق آن ندارید، شیرجه نزنید.
- از سقوط پیشگیری کنید: برای برداشتن اشیا از ارتفاع، از یک دستگیره در نزدیکی تان استفاده کنید. دور پله‌ها حتماً نرده بکشید. کف خانه، وان حمام و خود حمام کفپوشی بیاندازید که لغزنده نباشد. برای کودکان کم سن و سال، محافظ تخت و نرده پنجره نصف کنید.
- هنگام ورزش کردن احتیاط کنید: همیشه تجهیزات ایمنی توصیه شده را بپوشید. از ضربه زدن با سر در ورزش بپرهیزید. برای مثال در بیسبال نباید سر جلوی ضربه توپ باشد و در فوتبال آمریکایی نباید با سر تکل زد. هنگام امتحان حرکات جدید در ژیمناستیک، از یک نفر بخواهید تا مراقبت شما باشد.
- مست رانندگی نکنید: تحت تأثیر مستی یا داروها رانندگی نکنید. داخل خودرویی که راننده آن مست است ننشینید.
در صورتی که شما یا یکی از نزدیکانتان از این مشکل رنج می‌برید، می‌توانید با مراجعه به کلینیک سناباد واقع در مشهد، خیابان سناباد، بین خیابان‌های ایرج و تکتم، توسط دکتر مجد محسنی بیرجندی تحت درمان قرار گرفته و از طریق مشاوره با ایشان بهترین روش درمانی برایتان انتخاب گردد.
** در این مطلب ما در مورد آسیب طناب نخاعی و اینکه چه علائمی و عوارض می‌تواند داشته باشد و اینکه چگونه می‌توان پیشگیری کرد؛ حرف زدیم. در مطالب آینده در مورد تشخیص و درمان این بیماری بیشتر حرف خواهیم زد. با ما همراه باشید **